Reformacja w Szwajcarii i Niderlandach

     Reformacja stosunkowo szybko dotarła do krajów sąsiadujących z Rzeszą. Jej widoczne wpływy były w Szwajcarii. Od 1291 roku kraj ten był konfederacją kantonów, których niepodległość została uznana przez cesarza w początkach XVI wieku. Więzy pomiędzy poszczególnymi kantonami nie były jednak zbyt ścisłe. Reformacja zyskała wielu zwolenników w kantonach miejskich, których mieszkańcy żyli z handlu oraz rzemiosła. W kantonach leśnych, trudniących się głównie hodowlą i pasterstwem, odzew wobec reformacji był słabszy.

    Początki reformacji w Szwajcarii wiążą się z działalnością Ulricha Zwingliego - teologa i humanisty. Głosił on w katedrze w Zurichu kazania nawołujące do zniesienia mszy świętej, usunięcia z kościołów ołtarzy i obrazów, wprowadzenia języka narodowego do liturgii, uznania pisma świętego za jedyne źródło wiary oraz sekularyzacji majątków zakonów, których dochody miały zostać przeznaczone na pomoc biednym i rozwój szkolnictwa. 

    Hasła Zwingliego nie wszędzie zyskały popularność i poparcie. Wybuchła wojna domowa, w której wojska kantonów leśnych pokonały protestantów w bitwie pod Kappel w październiku 1531 roku. Zwingli zginął w trakcie bitwy, zaś na mocy zawartego miesiąc później pokoju wprowadzono zasadę równouprawnienia obu religii.

    Po śmierci Zwingliego na pierwszy plan wysunął się Jan Kalwin. W 1536 roku ogłosił w Genewie zasady nowej wiary i tym samym utworzył pierwszą kalwińską gminę w mieście. Swoje poglądy przedstawił w pracy "Instytucja religii chrześcijańskiej" (Christianae religionis institiutio). Według kalwinizmu jedni ludzie są z góry przeznaczeni do zbawienia, a inni skazani na potępienie. Kalwin nie uznawał papieża i hierarchii kościelnej, kultu świętych i większości sakramentów, a także celibatu. Wymagał od wiernych nieustannej mozolnej pracy, wyrzeczenia się przyjemności i rozrywek jak tańce, gra w karty, a nawet oglądanie przedstawień teatralnych, przy czym nie zabraniał bogacenia się wynikającego z uczciwej pracy. Do tego zabraniał małżeństwa z osobami wyznającymi inne religie, a jedną z zasad była nietolerancja wobec przeciwników jego wyznania. 

    W XVI wieku Niderlandy zamieszkiwało około 3 miliony ludzi. Był to najgęściej zaludniony obszar w Europie. Niderlandy były też bogate, a rozwój reformacji był ściśle powiązany z sytuacją polityczną. W XVI wieku podlegały one hiszpańskiemu królowi Filipowi II. Hiszpania - uważana za ostoję katolicyzmu - próbowała przeciwstawić się szerzeniu protestantyzmu w Niderlandach. Konflikt doprowadził do wybuchu powstania i długotrwałej wojny, skierowanej przeciwko osobie króla. Wkrótce wojna przerodziła się w wojnę religijną. 

    Powstanie rozpoczęło się w 1566 roku, a na jego czele stanął Wilhelm Orański. Niderlandy podzielił się na 2 obozy: północny protestancki i południowy katolicki. W 1609 roku zawarto rozejm, który doprowadził do uznania niepodległości stanów północnych i tym samym utworzenia Zjednoczonych Prowincji Niderlandów, gdzie dominującym wyznaniem był właśnie kalwinizm oraz południową część, zależną od katolickiej Hiszpanii.

    Poza Szwajcarią kalwinizm zdobył najwięcej zwolenników w Anglii, Szkocji, Niderlandach, we Francji, a także w Polsce. Jego wyznawcami byli przede wszystkim mieszczanie i szlachta, bogacące się na różnorodnej działalności ekonomicznej.